LizzyDizzy en de appels

De kudde

Drakenwachters

Een sierkussentje

De dertigersmaag

De Kip

De rotte vis die niemand ruikt

Zeven verhalen door zeven schrijvers over één festival

Ze had alweer terug kunnen zijn. De cijfers van Max’ telefoonscherm branden nog op zijn netvlies als hij zijn ogen weer sluit. 00:37, een dik halfuur nadat de laatste headliner is gestopt. Het campingterrein is twintig minuten lopen, misschien vijfentwintig als je je door de plakkerige mensenmassa heen moet wurmen, en hun tent staat helemaal achteraan, maar toch.



Ze had alweer terug kunnen zijn. Maar misschien deed de band nog een laatste toegift, dat zou Nienke niet willen missen, die blijft altijd tot het einde. Of ze zijn ergens onderweg gestopt om wat te eten te halen, dat kan ook nog. Zoiets moet het zijn.



Max draait zich op zijn zij en tast het tentzeil naast zijn luchtbed af, op zoek naar zijn telefoon. Er is precies een minuut verstreken sinds hij er voor het laatst op heeft gekeken. Geen berichten, ook niet van de rest, maar de kans dat er één iemand in zijn vriendengroep nog een mobiel bij zich heeft die niet zonder batterijen zit, is klein.



Toch maar een appje sturen.



Max opent zijn whatsappgesprek met Nienke. ‘Waar blijf je?’ typt hij, voor hij zich bedenkt dat ze ongetwijfeld nog boos op hem is. Zelfs als hij haar kan bereiken, vertikt ze het waarschijnlijk om te reageren. Hij verwijdert de tekst en appt in plaats daarvan Pauline. ‘Hee, zijn jullie al bijna terug?’ stuurt hij, maar het tweede vinkje blijft uit.



Buiten de tent hoort Max de eerste dronken festivalgangers alweer het kampeerterrein opkomen. Hun voetstappen en half gedempte gesprekken vormen een regelmatig gemurmel en bijna sust het hem in slaap, maar elke keer dat iemand schel lacht of met de punt van een schoen losliggend grind tegen zijn tentdoek doet opstuiven, schrikt hij weer wakker. Hij probeert in het geroezemoes de bekende stemmen van zijn vrienden te herkennen en wacht op het geluid van opengaande ritsen om hem heen, tot uiteindelijk ook Nienke hun tent weer in kruipt en naast hem op het luchtbed ploft.



Niemand stopt bij hun kampeerplaats.



Ergens is dat misschien wel een goed teken. Zolang de rest niet terug is, betekent dat waarschijnlijk dat Nienke nog bij hen is. Met z’n zessen zijn ze – Nienke, drie van haar vriendinnen, zijn beste vriend Rens en hijzelf. ‘Samen uit, samen thuis,’ spraken ze af toen ze die middag de eerste blikken bier openden, de tentdoeken nog plat en slapjes als aangespoelde kwallen om hen heen verspreid, en meteen die eerste avond heeft Max de regel al gebroken.



Maar de anderen vast niet. Ze blijven de hele avond samen, en mochten ze elkaar toch kwijtraken, dan wachten ze op elkaar bij de paarse draak zodat ze met de hele club het terrein af kunnen. Dat was de afspraak. Daarom had Max zichzelf overtuigd dat hij zich niet al te schuldig hoefde te voelen over het feit dat hij in zijn eentje was weggestormd. Hij dacht dat de rest bij haar zou blijven, dat hadden ze beloofd.











Het is nu één uur.



Weer voetstappen vlak langs zijn tent, deze keer afkomstig van een koor giechelende, hikkende meiden. Max verwacht dat de geluiden weer langzaam verstommen nadat ze hem passeren, maar ze worden luider, tot hij vlak voor zijn tent duidelijk Pauline hoort praten.



Max schiet overeind en kruipt naar de ingang. Pas wanneer hij die openritst en een milde windvlaag naar binnen wappert, merkt hij hoe benauwd de ruimte is waarin hij de afgelopen uren heeft liggen woelen. Zijn blote rug plakt van het zweet.



‘Nienke?’



Hij knijpt zijn ogen samen, probeert zijn vriendin te onderscheiden in de wirwar van meisjesschimmen.



‘Nien, waar ben je?’



‘Nienke is er niet.’ Eén van de meiden loopt naar hem toe en hurkt voor de ingang van zijn tent. Het is Pauline. Ze moet twee handen op de grond planten om haar evenwicht te bewaren en haar adem ruikt zuur.



‘Is ze niet met jullie meegekomen?’



‘Je was een lul vandaag, Max. Echt een lul.’ Ze komt amper uit haar woorden, als ze hem uitscheldt klinkt het alsof ze ‘wuw’ zegt.



‘Daar gaat het nu niet om, waar is Nienke?’



‘Je had niet zo boos op haar moeten worden. Ze deed helemaal niks verkeerd.’



Max zucht. ‘Oké. Als jij het zegt. Weet je nou waar ze is?’



Pauline hikt, wiebelt op haar hurken en voorkomt een dreigende valpartij door op haar billen te gaan zitten in het gras. De andere twee meiden zijn gierend van het lachen hun tent ingedoken; hun blote benen steken in gekke hoeken uit de tentopening, als barbiepoppen die door een verveeld kind opzij zijn gegooid en vergeten.



‘Hé, Pauline? Waar is Nienke? Waarom is ze niet met jullie mee teruggegaan?’



‘Ik moet water.’



Max vloekt, grist een lauwwarm flesje Spa uit zijn tent en gooit die richting Pauline. Ze doet geen poging hem te vangen; hij stoot tegen haar bovenarm en belandt in haar schoot.



‘Au.’



‘Geef antwoord, Pauline, wat hebben jullie godverdomme met Nienke gedaan?’



Pauline drinkt uit het flesje, water stroomt via haar mondhoeken naar haar hals in twee symmetrische stroompjes.



‘Afterparty. Ze ging naar een afterparty.’



‘Afterparty? Waar?’



‘Weet niet. De camping of – of en kroeg of zo. Ergens.’ Pauline likt over haar lippen en laat zich dan achterover vallen in het gras. Max ziet het voor zich: Nienke die in haar eentje in het donker naar een afterparty strompelt – net zo dronken als Pauline, misschien nog wel erger.



‘Is ze alleen?’



‘Hm?’



‘Nienke, is Nienke alleen?’



Er komt geen antwoord. Max schudt aan Paulines voet, maar vanuit de duisternis klinkt alleen zacht gesnurk. Even overweegt hij om haar naar de meidentent te slepen, maar een korte poging om haar onder de oksels te pakken verraadt onmiddellijk dat dat een zware klus wordt, dus besluit hij haar te laten liggen. Hij stapt over Pauline heen en kruipt zijn tent in.











Weer liggend op zijn luchtbed staart Max voor zich uit. Typisch is het wel dat Nienke zich laat verleiden tot nog een feestje. Zo is ze nu eenmaal, nooit weten wanneer het tijd is om naar huis te gaan, altijd als allerlaatste nog op de dansvloer of aan de bar. Aan het begin van hun relatie noemde hij haar gekscherend ‘rupsje-nooit-genoeg’. Toen vond hij dat nog haar mooiste eigenschap, een karaktertrek waar hij over op kon scheppen bij zijn maten, die halverwege iedere stapavond door hun eigen vriendinnetjes naar huis werden gesleept omdat de meiden te moe of te dronken waren. Vergeleken met hun was Nienke een onweerstaanbare wervelwind waar Max zich maar al te graag door liet meevoeren.



Tenminste, toen nog wel. Inmiddels zijn ze twee jaar verder en begint die onbezonnenheid hem steeds vaker te ergeren. Zelfs nu ze allebei aan het werk zijn gaat ze nog regelmatig een avond uit met haar vriendinnen. Niet dat hij daar per se iets tegen heeft, maar de filmpjes die Nienke hem de volgende ochtend laat zien maken dat hij nog net niet haar telefoon uit haar hand wil slaan. Nienke die zonder handen een shot neemt, Nienke dansend op een tafel, Nienke met hangende ogen en een druipende Turkse pizza in haar hand in een snackbar. En ze lacht erom, alsof ze zelf niet doorheeft hoe gênant het is.



Daarom heeft hij eerder die avond, toen een zwalkende Nienke naar de wc moest en hem vroeg haar spullen even bij te houden, alle muntjes uit haar tasje gevist en ze in zijn eigen broekzak verstopt. Gewoon om te voorkomen dat ze zichzelf – en hem – te erg voor schut zou zetten.



Max heeft de flap van zijn tent een beetje opengehouden, hopend dat hij in slaap valt als de ruimte wat afkoelt, maar Paulines gesnurk houdt hem wakker. Waar zou Nienke nu zijn? Hij weet dat er op verschillende campings in de buurt afterparty’s worden gehouden, maar heeft geen idee waar ze precies heen is gegaan of hoe ze de weg terug gaat vinden. als hij zijn ogen sluit ziet hij haar voor zich, dronken en alleen, als een gewonde gazelle die achter de kudde aanhinkt. Een makkelijkere prooi bestaat er niet. Waarom begrijpt ze niet dat hij haar alleen maar probeert te beschermen? Het is zo gebeurd: een hand over een beker die iets in Nienkes drankje gooit, een onbekende man die haar een busje insleurt, niemand die het ziet.



Of wel? Max bedenkt zich dat alleen de meiden zijn teruggekomen. De tent van Rens is vlak naast de zijne, maar hij heeft hem niet gehoord. Misschien zijn ze samen naar de afterparty gegaan. Misschien zijn vreemden die vanuit bosjes naar zijn vriendin loeren wel het laatste waar hij zich druk om moet maken als ze met Rens…



Nee, doe normaal, zo moet hij niet denken. Rens en hij zijn al beste vrienden sinds de kleuterklas, hij zou Max nooit op die manier verraden. Zelfs niet als Nienke het zou initiëren. Toen ze Nienke voor het eerst tegenkwamen tijdens het uitgaan probeerde vond Rens haar niet eens zo knap. Nou ja, ‘knap maar niet mijn type’, had hij gezegd nadat ze die avond met Max mee naar huis was gegaan. Dus waarom zou hij nu iets met haar proberen? Nee, als ze samen zijn, is dat zodat Rens een oogje in het zeil kan houden. Hij weet hoe vervelend Max het vindt als ze zo van het padje raakt.



De gedachte dat er een jongen bij Nienke is stelt Max enigszins gerust. Ze is in elk geval niet helemaal alleen. Toen hij het na een halfuur ruziën beu was geweest en haar betraande, rood aangelopen gezicht de rug toekeerde, was de angst om haar alleen te laten de enige reden dat hij zich bijna weer omdraaide. Bijna.



Eenmaal bij de tent was hij wat gekalmeerd en schaamde zich voor de scène die ze hadden veroorzaakt. Nienke was woest toen ze erachter kwam dat hij haar muntjes had gepakt. ‘Gestolen’, zo noemde ze het. Max hield vol dat hij ze alleen maar even in bewaring had genomen tot ze wat nuchterder werd, dat hij altijd van plan was geweest ze terug te geven, maar daar werd ze nog kwader van. Ze noemde hem een manipulatieve controlfreak en schreeuwde dat hij niks te zeggen had over waaraan en wanneer ze haar geld uitgaf. Wat Max daarop geantwoord had, wist hij niet goed meer – alleen dat de spetters speeksel uit zijn mond vlogen terwijl hij haar verwijten weerlegde. Misschien had hij niet zo moeten schreeuwen. Maar Nienke weigerde te begrijpen dat het hem om één ding ging: haar veiligheid.











Hij moet toch even zijn ingedommeld, want de volgende keer dat Max op zijn mobiel kijkt, is het kwart over drie. Het is niet meteen duidelijk wat hem gewekt heeft. Overal is het muisstil, de laatste festivalgangers lijken uitgefeest te zijn, het enige geluid komt van de tentflap die zachtjes flappert in een bries. Zelfs het gesnurk van Pauline is opgehouden.



Dan hoort hij het – gelach. Gedempt, alsof de lach met een vlakke hand gesmoord wordt.



‘Nien?’



Stilte. Even denkt Max dat hij het zich verbeeld heeft. Paniek begint hem te bekruipen nu het tot hem doordringt dat Nienke er nog steeds niet is. Dan klinkt er overduidelijk geritsel uit de tent naast hem.



‘Rens? Ben jij dat?’



‘Ja man,’ klinkt er na twee seconden uit de duisternis. Rens’ stem is schor, hij schraapt zijn keel. ‘Ik ben het maar. Ga pitten, Max.’



‘Is Nienke bij jou?’



‘Nienke? Hoezo?’



‘Ik dacht – ging jij niet ook naar de afterparty?’ Max slikt. Wat als hij zich toch vergist heeft en Nienke nu…



‘Oh. Ja. Ja, klopt. Nienke is nog even plassen.’



‘Op de camping?’



‘Ja, op de camping.’



‘Gelukkig. Ik was bang dat haar iets overkomen was.’ Met de zekerheid dat Nienke ergens over het campingterrein ronddwaalt, verdwijnt de spanning uit Max’ lichaam en wordt hij overvallen door schaamte. Terwijl hij zich zo druk maakte was Nienke zorgeloos aan het feesten. Geen drankjes vol drugs en mannen in bosjes, gewoon zijn vriendin die alleen maar aan zichzelf dacht.



‘Max, ga je slapen?’ fluistert Rens in het donker.



‘Straks.’ Max zucht. ‘Thanks dat je op Nienke gelet hebt, man. Hoop dat ze niet te lastig was.’



‘Nee hoor. Niet lastig.’



De stilte keert terug, maar voelt nu minder onheilspellend. Max doet zijn best om wakker te blijven tot Nienke weer naast hem kruipt. De gêne heeft plaatsgemaakt voor boosheid en hij wil dat ze weet dat hij hier al uren heeft liggen woelen uit bezorgdheid. Maar het is laat, de wegebbende spanning maakt hem moe en nog voor hij zich kan afvragen waar Rens midden in de nacht om moest lachen, valt hij in slaap.











De brandende zon geeft het licht in de tent een heldergroene kleur, waardoor het voelt alsof Max ontwaakt in een aquarium. De rest is al wakker, hij hoort ze op luide toon met elkaar praten, bijna alsof ze roepen, maar hij is nog te slaperig om te verstaan wat ze zeggen. Hij draait zijn bonkende hoofd – blijkbaar heeft hij de vorige avond meer gedronken dan hij zelf doorhad. Naast hem op het luchtbed ligt Nienke, een pluk haar klevend aan haar mondhoek, korrels mascara onder haar ogen. Max is zo opgelucht haar te zien dat hij haast vergeet dat ze gisteren nog ruzie hadden. Het kost hem moeite zichzelf te herinneren aan zijn voornemen om vandaag koeltjes tegen haar te doen.



Nienke fronst in haar slaap, het geroezemoes rond de tent maakt haar wakker. Ook Max wordt zich nu bewuster van het geschreeuw: het klinkt nog altijd luid, maar ook verder van hem verwijderd, alsof de anderen weglopen van hun kampeerplek. Het geroep heeft een andere toon gekregen, die hij moeilijk kan plaatsen. Het is te luid, te dringend voor de opgewekte feeststemming die hij verwacht.



Iemand ritst de flap van de tent met veel lawaai open. Nienke schrikt en schiet overeind. Ook Max draait zich om naar de ingang. Rens zit geknield voor de tentopening. Zijn ogen wijd opengesperd in zijn bleke gezicht.



‘Rens, what the –’



‘Jongens, Pauline is weg.’

Ze had alweer terug kunnen zijn. De cijfers van Max’ telefoonscherm branden nog op zijn netvlies als hij zijn ogen weer sluit. 00:37, een dik...

A Tree Grows in Brooklyn

Kees en ik

Holden en ik

Jane en ik

Scout en ik

Francie en ik

Vijf favoriete coming-of-age-romans opnieuw gelezen

Nog voordat ik Betty Smith’s A Tree Grows in Brooklyn in handen had, wist ik al dat ik van Francie zou gaan houden. Alsof ze een vriendin van een vriendin was, iemand die ik nooit had ontmoet maar van wie ik uit de verhalen kon opmaken dat we perfect met elkaar overweg zouden kunnen. En Francie stelde niet teleur.



Twintig was ik toen we elkaar eindelijk ontmoetten. Voor het eerst op een studentenkamer waar ik voor onbepaalde tijd kon wonen, in plaats van steeds een paar maanden onder te huren en tijdens de zoektocht naar een nieuw adres weer terug bij mijn ouders te gaan wonen; net aan een tweede bachelor begonnen, omdat het idee van het werkende leven me vooral eng en intimiderend leek. Met m’n tenen stond ik op de drempel van volwassenheid, maar ik zette huiverig een stapje terug. Dat was het moment waarop ik, na het boek al jaren in mijn kast te hebben staan, eindelijk begon te lezen over Francie Nolan, een meisje dat samen met haar broertje Neely opgroeit in Brooklyn aan het begin van de twintigste eeuw. Haar vader is een zingende ober die zijn loon net zo snel opdrinkt als het binnenkomt en het gezin kampt regelmatig met armoede, maar desondanks is het allesbehalve een treurig boek. Vanuit elke bladzijde voel je de warmte tussen de gezinsleden alsof je zelf met ze in de woonkamer zit.



Ik zou nog een hele essayreeks kunnen vullen met de prachtige passages uit A Tree Grows in Brooklyn die me bijgebleven zijn. In minuscule momenten zit een overvloed aan drama en liefde verborgen. Een arts die walgt van de smoezelige kleding die Francie en haar broertje dragen, het spel dat hun moeder verzint om de kleine porties eten wat draaglijker te maken en de troost die Francie’s vader haar biedt als ze door een volwassen man is belaagd in het portiek van hun flatgebouw: juist die momenten, tussen de grote gebeurtenissen door, maken de roman zo levensecht en hartverscheurend.



Maar wat Francie’s verhaal van andere coming-of-age-romans onderscheidt, is dat het niet alleen háár verhaal is. Smith vertelt ook over het leven van Francie’s ouders en grootouders; hoe haar analfabete grootmoeder uit the old country naar New York kwam en een leeg blik, vastgespijkerd in de kledingkast, vulde met kwartjes en dubbeltjes, in de hoop daar ooit een stuk land van te kunnen kopen; hoe Francie’s moeder besluit haar kinderen elke avond voor te lezen uit de Bijbel en Shakespeare, want onderwijs is de sleutel tot succes, en ze is vastberaden dat zij het later beter zullen hebben dan zij het had. Natuurlijk maakt Francie gedurende het boek ook haar eigen ontwikkeling door, maar haar verhaal is onlosmakelijk verweven met de verhalen van haar familie. Altijd blijft Francie verbonden met haar afkomst en omgeving.



De verhouding tussen waar ik vandaan kom en hoe dat mij vormt tot wie ik ben, is voor mij best lastig geweest. Mijn ouders wilden voorkomen dat ik me in Nederland zou voelen als een ‘allochtoon’ (wat toen nog vrijuit gebruikt werd) en hebben daar bewuste keuzes in gemaakt. Omdat zij me eigenhandig onderdompelden in de Nederlandse taal en cultuur, kan ik me daar nu accentloos en ongemerkt doorheen bewegen. Meer dan eens heb ik te horen gekregen: ‘O, maar ik vind jou helemaal geen allochtoon’ en nog altijd krijg ik de neiging daar ‘dankjewel’ op te antwoorden.



Waar sommige migranten juist steun halen uit het vasthouden aan hun originele cultuur, wilde ik het liefst doen alsof die niet bestond. Ik vond het ongemakkelijk om mensen die mijn achternaam verkeerd uitspraken te corrigeren, werd op slag chagrijnig als jongens tijdens het uitgaan met me probeerden te flirten door te raden wat mijn afkomst was (‘want je ziet er zo exotisch uit’), en wilde over alles schrijven, behalve de achtergrond van mijn ouders, doodsbang dat mensen zouden denken dat ik het als ‘trucje’ gebruikte. Het werd een verboden thema, alsof het erkennen van mijn Kroatische achtergrond afbreuk zou doen aan mijn Nederlandse identiteit.



&nbsp;Hoe vaker ik A Tree Grows in Brooklyn herlees, hoe meer ik me realiseer dat mijn afkomst nou eenmaal niet van me af te schudden is. Al hoeft hij me niet te beperken: Francie krijgt het, ondanks de armoede waarin ze opgroeide, voor elkaar om als eerste in haar familie een vervolgopleiding te gaan doen, met uitzicht op een beter betaalde baan dan haar ouders ooit hadden. De regie over haar leven heeft ze in eigen handen. Toch zag Smith de verhalen en ervaringen van Francie’s familieleden als een essentieel element in haar eigen ontwikkeling tot volwassenheid.



Ik ben mijn ouders nog altijd dankbaar voor hun keuzes, die mijn latere leven in veel opzichten makkelijker hebben gemaakt. Tegelijkertijd komt mijn eigen keus om vooral mijn Nederlandse identiteit te omarmen &#8211;&nbsp; en mijn niet-Nederlandse zoveel mogelijk te negeren &#8211; misschien juist wel daaruit voort. Vastberaden om mijn achtergrond geen beperking te laten worden, vond ik het lastig om hem me überhaupt toe te eigenen. Alles of niets: óf ik ben ‘gewoon’ een Nederlander, óf ik ben het kind van migranten. Een gulden middenweg zag ik niet. Tot ik kennismaakte met Francies verhaal en las hoe zij haar achtergrond leerde accepteren zonder deze als een restrictie te ervaren. Die middenweg waar ik zo naar zocht, liet zij mij eindelijk zien: geen duidelijke rechte lijn, maar een meanderend paadje, waarop je soms flink verdwaald raakt of eindeloze omwegen lijkt te nemen, om uiteindelijk toch wel te belanden waar je moest zijn.

Nog voordat ik Betty Smith’s A Tree Grows in Brooklyn in handen had, wist ik al dat ik van Francie zou gaan houden. Alsof ze...

To Kill a Mockingbird

De eerste keer dat ik To Kill a Mockingbird las, voelde als een avontuur. Ik was vijftien en begon de wereld van literatuur op eigen houtje te ontdekken, zonder invloed van ouders of school, maar met een heleboel hulp van het internet. Op websites als Goodreads en in YouTube-filmpjes werd ik overspoeld met boeken van schrijvers uit streken waar ik nooit was geweest, over thema’s waar ik weinig tot niets van afwist. Een van de boeken die me op elke ‘boeken die je moet hebben gelezen’-lijst werd aangeraden, was To Kill a Mockingbird.



De klassieker van Harper Lee speelt zich af in Maycomb, een fictief stadje in Alabama, tijdens de jaren dertig. Het leven van de jonge Scout, een stoer, koppig meisje, scheen me in eerste instantie jaloersmakend idyllisch toe. Lee creëerde in het boek een sfeer waardoor ik, hoewel ik nog geen voet buiten Europa had gezet, mezelf moeiteloos in Maycomb waande. Samen met Scout en haar oudere broer, Jem, nam ik deel aan avonturen, bespiedde ik de andere, eigenzinnige dorpsbewoners en voelde ik de onwrikbare kalmte van hun vader, Atticus. De scène waarin Scout zich verkleedt als een ham voor een schooltoneelstuk, is een van de zeldzame boekpassages die me hardop heeft laten lachen. Alles in die wereld kon ik voelen, proeven, ruiken. Naast het plattelandsideaal van Maycomb leken de identieke, sfeerloze nieuwbouwhuizen in mijn wijk en hun anonieme bewoners nog saaier dan ze al waren.



Maar To Kill a Mockingbird is verre van een idylle. In een Amerika waar segregatie en racisme de normale gang van zaken zijn, houdt het beeld van een ideale jeugd geen stand. Atticus is advocaat en raakt betrokken bij een rechtszaak waarin een zwarte man, Tom Robinson, vals beschuldigd wordt van het seksueel misbruiken van een witte vrouw. Het verhaal is gebaseerd op echte gebeurtenissen; een zaak die zich afspeelde in een dorp vlakbij de plek waar schrijfster Harper Lee is opgegroeid.



Termen als ‘segregatie’ en ‘slavernij’ moest ik kennen voor geschiedenistoetsen. Ik moest ze kunnen uitleggen, koppelen aan jaartallen en locaties, en in een historisch perspectief plaatsen. Maar ze werden gepresenteerd als zaken die ver weg, lang geleden waren gebeurd; niet iets wat nog speelde in onze eigen tijd, laat staan onze eigen school. Er zat een zekere afstand tussen mij en racisme. Het was iets dat ik moest bestuderen, zoals de elemententabel en Franse woordvervoegingen; niet iets om mezelf mee te confronteren of over te bevragen. To Kill a Mockingbird was de eerste roman die ik las waarin racisme een centraal thema was dat bij de personages iets teweeg bracht. Achteraf schrik ik ervan dat dat zo lang heeft geduurd.



De roman veranderde mijn visie op ongelijkheid. Van iets abstracts dat ik van een afstandje moest veroordelen, werd het iets concreets, emotioneels en complex. Een enorm bevoorrechte positie – voor talloze mensen is racisme elke dag onvermijdelijk concreet en emotioneel. Ik had het idee dat To Kill a Mockingbird me aanspoorde om in elk geval te proberen me voor te stellen hoe het moet zijn, als dat je realiteit is. Om niet alleen naar racisme te kijken vanuit een veilig, afstandelijk, historisch perspectief, maar als iets waar mensen door geraakt worden op talloze manieren.



Acht jaar later kwam het boek aan bod tijdens een vak op de universiteit. Ik was enthousiast; al een tijd wilde ik het opnieuw lezen, om te kijken of de positieve herinneringen die ik eraan had, nog steeds terecht waren. In eerste instantie waren ze dat ook. Wederom voelde ik tederheid voor Scout, die regelmatig kritiek kreeg van haar tante omdat ze niet ‘damesachtig’ genoeg was, maar rondrende in een vieze spijkerbroek. Wederom verlangde ik naar een oudere broer als Jem, die zijn zusje met evenveel liefde plaagde als beschermde. En meer dan de vorige keer dacht ik de nuances te begrijpen, de onuitgesproken woorden tussen de volwassenen, de sociale context waarin het verhaal zich afspeelde.



Toen ik besloot het afsluitende essay voor dat vak over To Kill a Mockingbird te schrijven, werd ik geconfronteerd met de beperkingen van mijn eigen visie. In mijn zoektocht naar informatieve bronnen, stuitte ik op teksten van wetenschappers die veel kritischer waren op het boek dan ik had verwacht. Met name een artikel van Naa Baako Ako-Adjei, waarin ze ervoor pleitte dat To Kill a Mockingbird uit schoolcurricula moet worden gehaald, zette me aan het denken. Ako-Adjei is kritisch op de rol die Atticus krijgt als ‘white saviour’, omdat hij, ondanks grote druk om zich terug te trekken uit de rechtszaak, toch besluit Tom Robinson te verdedigen. Decennialang werd hij gezien als een held; zelfs op rechtenfaculteiten gold hij als het schoolvoorbeeld van rechtvaardigheid. Hadden andere advocaten in de jaren dertig anders gehandeld dan Atticus? Misschien wel, en dan was Atticus’ positie inderdaad een uitzondering geweest. Toch merkt Ako-Adjei in haar artikel terecht op dat hij uiteindelijk ‘gewoon’ zijn werk doet. Iedereen heeft recht op juridische verdediging, daar zou niks uitzonderlijks aan moeten zijn. Maar als een fictieve, witte advocaat zich simpelweg aan de grondwet houdt met betrekking tot een zwarte cliënt, wordt hij daarvoor meer dan een halve eeuw op een voetstuk gezet.



Door het artikel van Ako-Adjei voelde ik me ongemakkelijk, op de meest waardevolle manier. Halverwege een literatuurstudie waarbij tijdens elk vak een aantal colleges werden besteed aan racisme, post-kolonialisme en auteurs van kleur, waande ik mezelf geïnformeerd. Ik had het idee dat ik al behoorlijk wat tijd had besteed aan het confronteren van mijn eigen blinde vlekken en dat ik beter was geworden in het herkennen van de oneindige hoeveelheid manieren waarop racisme in onze maatschappij verweven is. Dat ik de verheerlijking van Atticus over het hoofd had gezien, terwijl die na het lezen van Ako-Adjei’s artikel zo overduidelijk was, was een behoorlijke wake-up call. Klaarblijkelijk zag ik de uitingen en consequenties van ongelijkheid toch niet zo scherp als ik graag wilde geloven. Niet alleen veranderde het idyllische beeld dat ik had van Atticus en To Kill a Mockingbird, maar vooral het beeld dat ik had van mezelf.

De eerste keer dat ik To Kill a Mockingbird las, voelde als een avontuur. Ik was vijftien en begon de wereld van literatuur op eigen...

Jane Eyre

In de brugklas las ik Jane Eyre voor het eerst, tijdens de winter. Op dagen dat het hard sneeuwde, kwamen mijn ouders me van school ophalen met de auto, zodat ik niet over ijzige fietspaden naar huis hoefde in het schemerdonker. De tijd na mijn laatste les, en voordat zij er waren, bracht ik door aan een tafel in de aula, mezelf verstoppend in dat enorme boek. Eén keer kwam een jongen, een ouderejaars, op de tafel zitten en vroeg me wat ik aan het lezen was. Ik was net twaalf, verschrikkelijk verlegen en wist met moeite uit te leggen dat het een oud boek was, over een meisje en haar leven.



‘Oh,’ zei hij, ‘dat klinkt saai.’



Ik stamelde nog dat ik het juist heel mooi vond, maar hij liep alweer weg, waarschijnlijk om onder het afdakje te gaan roken.



Terwijl ik Charlotte Brontës boek teruglees, verbaast het me dat ik het als twaalfjarige niet met die jongen eens was. Jane Eyre is een dik, traag boek, met paginalange beschrijvingen, formele gesprekken en een nadrukkelijke, moralistische boodschap. Het soort roman dat ik tegenwoordig graag lees op grauwe zondagmiddag, maar niet per se iets dat ik een brugklasser zou aanraden. Toch is ook dit boek er één dat er altijd uitspringt als ik mijn leeservaringen graaf, hetzij op een andere manier dan Kees de jongen en The Catcher in the Rye. In tegenstelling tot Kees en Holden voelde Jane niet echt als een gelijke, een vriendin. Ze was eerder een soort grote zus, die zich met zaken bezighield die voor mij even intimiderend als intrigerend waren.



Dat komt deels waarschijnlijk door het toen nog grote leeftijdsverschil. Hoewel Jane aan het begin van het boek een meisje van tien is, springt het verhaal na een pagina of honderd een aantal jaar vooruit. Jane is dan achttien en gaat als gouvernante werken in het magische, maar duistere Thornfield Hall. In mijn ogen was ze toen al een echte volwassene en mijn leven voelden in alle opzichten mijlenver van het hare verwijderd. Jane vond ik soms streng en kil, haar sobere, religieuze blik strookte niet met de mijne, maar toch was het betoverend om haar in historisch Engeland te zien opgroeien. Want opgroeien deed ze, net als ik, nog tot lang na haar achttiende verjaardag.



Achteraf zou ik kunnen denken dat mijn fascinatie met Jane komt door haar reis naar zelfstandigheid als jonge vrouw. Hoe ze van een angstig, ongeliefd meisje verandert in een jonge vrouw die liever alleen is dan dat ze trouwt met iemand van wie ze niet houdt. Hoe ze, ondanks alle tegenslagen in haar leven, toch haar best doet om een goed, eerlijk, hardwerkend mens te zijn. En hoe kundig Brontë daarbij gebruikmaakt van metaforen, symboliek en stijlfiguren. Maar dat is slechts een analyse na jaren literatuurstudie, en heeft niks te maken met wat er in mijn twaalfjarige hoofd omging.



Wat Jane Eyre echt zo bijzonder maakte, is dat ze lelijk was.



Alle populaire chickflics en meidenboeken in mijn jeugd hadden één ding gemeen: het hoofdpersonage was altijd, maar dan ook áltijd, bloedmooi. Het enige alternatief was dat de hoofdpersoon het hele boek lang belachelijk werd gemaakt omdat ze rondliep in een spijkerbroek en een paardenstaart, om vervolgens op een eindfeest/filmpremière/optreden te verschijnen met een lik mascara en in een lange jurk. Blijkbaar was dat monster dat door de schoolgangen sjokte stiekem een prachtige, begeerlijke meid! Wat een geluk!



Van deze verhalen leerde ik voornamelijk dat meisjes die zich kleedden zoals ik per definitie niet mooi gevonden worden: op een gegeven moment zouden er toch een paar hakken en een krultang aan te pas moeten komen. En ook dat het niet zoveel uitmaakt dat je slim of aardig bent, als je zo verborgen gaat achter wijde truien dat toch niemand je opmerkt. Het was een les die ik, net als ongetwijfeld vele anderen, moeilijk heb kunnen loslaten.



Wat een opluchting om dan te lezen over Jane, die door iedereen lelijk en plain wordt genoemd, maar daar niet van schrikt. Sterker nog, ze erkent met verfrissende nonchalance dat ze inderdaad geen schoonheid is en dat dat haar ook weinig uitmaakt. Jane is mager, bleek, niet rijk en ook niet uitzonderlijk slim. Maar ze werkt hard en probeert het juiste te doen. Daarnaast is het niet zo dat ze geen aandacht aan haar uiterlijk besteedt: ze zorgt er altijd voor dat ze schoon en netjes verzorgd is. En hoewel ze op vele vlakken veranderingen doormaakt gedurende het boek, is haar uiterlijk er niet één van. Als Jane op het einde trouwt met haar geliefde Mr. Rochester, is ze niet opeens mooier dan eerst. Rochester zelf is in haar afwezigheid blind geworden en herkent zijn grote liefde slechts door haar vingers te voelen. Hoe mooi of lelijk Jane is, is simpelweg niet van belang.



Tegenwoordig is er op sociale media veel meer aandacht voor body positivity dan toen ik een tiener was. De boodschap luidt regelmatig dat we allemaal op onze eigen manier mooi zijn. Op het eerste gezicht een positieve ontwikkeling, maar bij mij blijft er iets knagen. Waarom is het überhaupt zo belangrijk dat we mooi of aantrekkelijk zijn? Waarom is het niet genoeg om oprecht, eerlijk en goed te zijn, maar willen we dat altijd koppelen aan hoe we eruit zien? Is van alle slechte kwaliteiten die een mens kan hebben lelijkheid echt de allerergste?



Mijn eigen hypocrisie wil ik niet ontkennen. Ook ik doe dagelijks mijn best om er ‘goed’ uit te zien en voel me onzeker als ik het idee heb hierin te falen. Die patronen zitten nou eenmaal diep in ons wereldbeeld. Niemand die ik ken – man, vrouw, jong of oud – wíl lelijk gevonden worden. Maar juist daarom is Jane zo’n uniek personage. Zij verwoordt, duidelijker dan welke romcom dan ook, dat het echt om het innerlijk gaat.

In de brugklas las ik Jane Eyre voor het eerst, tijdens de winter. Op dagen dat het hard sneeuwde, kwamen mijn ouders me van school...

The Catcher in the Rye

The Catcher in the Rye verraste me. Er zijn nog foto’s van de eerste keer dat ik het boek lees, toen in de Nederlandse vertaling. Ik zit opgevouwen in een stoel naar de bladzijdes te turen, met een geconcentreerde frons en een fluorescerend-groene bril waarvan mijn ouders me zo’n honderd keer hebben verzekerd dat hij écht wel heel cool stond. Elf jaar oud, en voor het eerst las ik Echte Literatuur. Nu geloof ik dat over het concept ‘Echte Literatuur’ nogal te twisten valt, maar toen voelde het alsof ik een wereld binnentrad waar ik eerder niet had mogen komen.



Vooral de manier waarop Salinger dialogen schreef, was overrompelend. Hij brak de spelling- en grammaticaregels, gebruikte hetzelfde woord meerdere keren in plaats van krampachtig naar synoniemen te zoeken, cursiveerde erop los maar altijd op precies de juiste plaatsen Ik wist niet dat je zo kon schrijven. Ik wist niet dat je zo mócht schrijven en dat je dan ook nog geprezen werd voor je unieke stijl. Voor een kind dat het doodseng vond om zich niet aan de regels te houden, was dat besef monumentaal.



Maar vooral de thema’s die Salinger via Holden aansneed, voelden als een verademing. In de ‘meidenboeken’ die me door juffen en boekverkopers werden aangeraden, hadden de personages het over onzekerheid, menstruatie, bh’s en tongzoenen. Nou vond ik die onderwerpen niet per se oninteressant, maar nadat vijf vrijwel identieke boeken me hadden verteld dat je ‘rustig rondjes moet draaien met je tong’, was ik er wel een beetje klaar mee. Ik vond het frustrerend dat ik me als meisje blijkbaar alleen maar met dat soort zaken bezig hoorde te houden. Dat mijn gedachten over niks anders zouden gaan dan knappe jongens en hoe ik eruit zag. Het benauwde me.



Bij Holden voelde ik me serieus genomen. Ja, ook hij was onzeker over zijn uiterlijk en ook hij vond het spannend om op date te gaan. Maar tegelijkertijd dacht hij na over hoe onze maatschappij in elkaar zit en waarom kansen zo ongelijk verdeeld zijn en wat de eenden doen als het water in hun vijver bevriest. Net als ik kon hij op veel van deze vragen geen antwoord geven, maar dat vond ik niet erg. Het was al fijn dat er iemand met me meedacht.



Eén passage is met in het bijzonder bijgebleven. Aan het einde van het boek, als Holden doelloos door New York struint, koopt hij een plaat met daarop het liedje Little Shirley Beans. Het is een cadeau voor zijn zusje, Phoebe, bijna het enige personage in het hele boek aan wie de zestienjarige Holden geen hekel heeft. Maar voor hij het aan haar kan geven, laat hij de LP vallen op straat. De plaat breekt, Holden raapt de stukken op en bewaart ze in zijn zak.



Volgens literaire analyses staat de plaat symbool voor het verlies van Holdens jeugd, maar voor mij betekende die scène iets heel anders. In die gebroken plaat zag ik voor het eerst dat het soms, ondanks de beste intenties, niet lukt. Juist de mensen om wie we het meeste geven en voor wie we alles zouden doen, zijn degene die we onvermijdelijk ooit teleurstellen of kwetsen. Nog steeds vind ik dat idee verschrikkelijk. Het liefst zou ik altijd de perfecte dochter, vriendin en huisgenoot zijn. Nooit kortaf reageren, nooit vergeten de kleffe etensresten uit het gootsteenputje te halen, nooit een steek laten vallen. En elke keer dat ik lees hoe Holdens plaat aan duigen valt, voelt het weer alsof ik daar zelf sta, met lege handen en de beste bedoelingen.



Maar bij het herlezen valt me iets op: Holden geeft Phoebe alsnog de kapotte plaat. Ze neemt de scherven dankbaar aan en legt ze in haar nachtkastje, “om te bewaren”, zonder haar broer iets te verwijten. Holden is bepaald geen lieverdje: hij is onverantwoordelijk, wordt meermaals van school getrapt en liegt over van alles. Maar Phoebe is, net zoals ik, bereid hem te vergeven voor zijn fouten. Waarschijnlijk omdat we voelen dat zijn intenties, ondanks alles, goed en oprecht zijn. Wederom een monumentale les, ook dertien jaar later.



Dat Holden een jongen was, heeft me lang dwarsgezeten. Niet omdat ik het vervelend vond om mezelf te herkennen in een mannelijk personage, maar omdat ik ernaar verlangde om diezelfde herkenning ook te vinden in vrouwelijke personages. In The Catcher in the Rye zijn de meeste vrouwen oppervlakkige, onsympathieke figuren, die er enkel naar streven om goedgeklede huismoeders te worden van rijke zakenmannen. Nooit peinsden zij over hoe de maatschappij in elkaar zat; als makke lammetjes gingen ze erin mee. Ik snakte naar een boek over een meisje dat zich niet alleen bezighield met de fysieke aspecten van haar groei naar volwassenheid, maar ook met de wereld waarin dat opgroeien gebeurde. Een wereld waarin ongelijkheid op basis van gender, sociale klasse en kleur een onvermijdelijke realiteit is.



Als rijke, witte jongeman krijgt Holden uitgebreid de tijd om hierbij stil te staan, maar altijd van een afstand. Zelden hoeft hij het zelf te ervaren. Ook dat perspectief hoort bij de ongelijkheid in onze wereld. Maar het gebrek aan andere perspectieven vond ik kwalijk. Hoe moeilijk kan het zijn, vroeg ik me af, om ook over meisjes te schrijven als complexe volwassenen-in-wording, vol lagen en nuanceringen? In de jaren daarop leerde ik dat mijn frustratie een symptoom is van een veel breder probleem: Waarom mag iemand als Holden bestaan als een volwaardig personage en worden vrouwen, armen en mensen van kleur gereduceerd tot stereotypes en tropes? Zij komen voor uitdagingen te staan waar Holden nooit mee te maken zal hebben, maar veel lezers wel. Verdienen zij het niet ook om hun eigen levenservaringen gespiegeld te zien in literatuur op een realistische, herkenbare manier?



Holden was er voor mij op het moment dat ik hem nodig had. Zijn verhaal zal ik daarom blijven koesteren. Maar voor de pubers van nu wens ik dat zij, ongeacht hun afkomst of achtergrond, allemaal personages vinden die dezelfde kenmerken, ervaringen en zorgen hebben als zij; en bij wie ze zich, bovenal, begrepen voelen.

The Catcher in the Rye verraste me. Er zijn nog foto’s van de eerste keer dat ik het boek lees, toen in de Nederlandse vertaling....

Kees de jongen

Onlangs werd ik 24, of, zoals mijn vriend dat zo opbeurend wist te verwoorden, brak het laatste jaar aan waarin ik nog &#8216;begin twintig&#8217; ben. In combinatie met het feit dat ik in september aan een master ben begonnen en ik, als het goed is, na komende zomer niet meer in de collegebanken hoef te zitten, komt de volwassenheid nu echt dichtbij. Diploma’s behaald, persoonlijkheid ontplooid, toekomst uitgestippeld op een paar nieuwsgierig-makende vraagtekens na: als ik een personage in een boek was, zou dit een goed moment zijn voor het slot. In elk geval eindigen bijna al mijn favoriete boeken hier, als de hoofdpersoon aan de rand van het grotemensenleven staat.



Zo’n personage was Kees uit Theo Thijssens Kees de jongen. Ik was een jaar of tien toen ik voor het eerst zijn verhaal las en sindsdien voelt Kees als een stukje van mijn ziel. Hoewel ik grote aantallen boeken verslond, had ik mezelf nooit eerder zo in een personage herkend. Oppervlakkig gezien verschilden we enorm – hij de zoon van een Amsterdamse schoenmaker aan het begin van de twintigste eeuw; ik de dochter van twee Joegoslavische artsen in een Tilburgse vinexwijk. Toch voelde het alsof we elkaar begrepen. Allebei waren we dromers.



Dat dromen zat in kleine dingen. Als Kees een boodschap voor zijn ouders weg moest brengen, verzon hij al slenterend hoopvolle scenario’s waarin hij een talent voor schermen bleek te hebben, of foutloos Frans sprak tegen een toerist. Van dat soort korte filmscènes, meer bedoeld als opbeurend tijdverdrijf dan een daadwerkelijke verwachting, zat mijn hoofd vol en ik was ervan overtuigd dat niemand dat begreep. Achteraf lijkt het me waarschijnlijk dat veel meer mensen die neiging hebben, maar op dat moment was Kees een verademing. Er was ten minste nog één iemand die op dezelfde manier door het leven navigeerde als ik.



Hoe onschuldig die hersenspinsels ook waren, onder die dromen schuilde een dieper verlangen. Kees wenste verder te leren en later een betrekking te krijgen op kantoor, destijds een flinke sociale stap voor de zoon van een winkelhandelaar. Door financiële moeilijkheden voelde hij zich aan het eind van het boek, net twaalf jaar oud, genoodzaakt om een baan als winkelbediende aan te nemen voor twee gulden per week. Die beslissing vond ik tergend. Onderwijs was in ons huis heilig en ik begreep niet hoe iedereen, zelfs Kees’ moeder, zo makkelijk accepteerde dat hij met school zou stoppen. Later pas herkende ik in dat standpunt mijn eigentijdse oordeel, gebaseerd op privileges die ik genoot, maar Kees niet. Hij was de oudste in een gezin van drie kinderen. Nadat hun vader overleed, raakten ze hun winkel kwijt en probeerde moeder het hoofd boven water te houden door thee te verkopen en kleren te verstellen. De winters waren koud en de kolen duur. Het duurde jaren voor ik besefte dat Kees’ moeder, die zich gedurende het hele boek sterk had gehouden, voor het eerst echt brak toen haar zoontje verkondigde dat hij zou stoppen met school om haar te helpen het gezin te onderhouden. Opeens begreep ik de beslissing van Kees volkomen. Dromen najagen is leuk, maar niet een luxe die iedereen zich kan veroorloven.



Mijn eigen basisschooldromen bestonden vooral uit de boeken die ik zou uitbrengen, die niet alleen heel goed moesten zijn maar ook nog eens voldoende zouden opbrengen om een appartement in New York te bekostigen. Ergens op het vwo kwam ik erachter dat (a) boeken over het algemeen niet zo veel geld opleveren; (b) geld, ongeacht wat vaak wordt gezegd, toch best belangrijk is als je een dak boven je hoofd wil hebben en (c) dat ik lang niet zo’n goede schrijfster was als de auteurs naar wie ik opkeek. Gedesillusioneerd besloot ik mijn literaire dromen te vervangen voor een studie psychologie waar ik wél een “echte baan” mee zou kunnen vinden. Toegegeven, een stuk minder dramatisch dan de beslissing die Kees moest maken, maar desondanks een grote opgave voor mijn puberale zelfbeeld.



Het feit dat ik dit essay schrijf, getuigt ervan dat ik mijn droom toch niet helemaal heb laten varen. In mijn tweede jaar psychologie, geïnspireerd door een tergend saaie collegereeks over neuropsychologische tests, vond ik hem weer een beetje terug en probeerde ik een manier te vinden om mijn ambities te combineren met de praktische eisen van het leven. Met matig succes, kun je zeggen, want die succesvolle roman is er nog steeds niet en altijd zeker over mijn capaciteiten ben ik evenmin. Ook daar probeer ik berusting in te vinden; dat je dromen niet allemaal uitkomen, hoeft niet te betekenen dat je voor altijd ongelukkig gaat zijn. Net zoals wij zelf veranderen, veranderen onze dromen met ons mee. Thijssens proloog doet geloven dat Kees misschien geen opmerkelijk, maar toch een gelukkig leven heeft geleid als volwassene. Dat idee troost me terwijl ik in boekhandels tussen de B’s speur naar de exacte plek waar ooit mijn boek komt te staan.

Onlangs werd ik 24, of, zoals mijn vriend dat zo opbeurend wist te verwoorden, brak het laatste jaar aan waarin ik nog &#8216;begin twintig&#8217; ben....

Logo	Vincent Hammingh
Kernteam	Edward van de Vendel, Iduna Paalman, Thijs Joores
Website	Laurens Besselsen

Sonja Buljevac

Stukken geschreven door Sonja Buljevac

De kudde

Francie en ik

Scout en ik

Jane en ik

Holden en ik

Kees en ik

Boeken voor de eeuwigheid

Kees de jongen

A Tree Grows in Brooklyn

Nine Stories

De uitvreter / Titaantjes / Dichtertje / Mene Tekel

De meester en Margarita

Menu

Social

Contact

Credits